ره آورد فصلنامه آزاد اندیشان ایرانی
شصت سالگی تلویزیون در ایران
(بخشِ ششم)
از: دکتر صفاالّدین جهانبانی
در شماره‌ی پیشین، خاطراتِ دکتر جهانبانی از شصت سالگی تلویزیون در ایران را با توضیح درباره‌یِ شبكه تلویزیون آموزشی- مراكز فراگیری، آموزش دانشگاهی- دانشگاه آزاد، ایران در اتحادیه‌های بین‌المللی رادیو تلویزیونی و ساختار تشكیلاتی و مدیریت از آغاز تا برپائی جمهوری اسلامی ایران مرور کردیم و اینک دنباله‌یِ خاطراتِ ایشان:
صادق قطب زاده
23 بهمن 1357– به تائید آیت‌الله خمینی و با حكم مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر موقت دولت انقلابی، صادق قطب‌زاده مأمور شد رادیو تلویزیون را سرپرستی كند. او كه از شامگاه روز قبل در محل رادیو تلویزیون حاضر شده بود رسماً سرپرستی امور رادیو تلویزیون را به عهده گرفت.
23 تیر 1358- شورای عالی سرپرستی سازمان رادیو تلویزیون كه اینك به نام «صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران» نامیده می شد صادق قطب‌زاده را به عنوان رئیس این سازمان برگزید. این شورا طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر امور «صدا و سیما» نظارت عالیه داشته و از جمله اختیارات آن تعیین رئیس این سازمان بود. اعضاء اولیه این شورا سید محمد موسوی، محمد خاتمی، صادق قطب‌زاده، عبدالرحیم گواهی و ابراهیم پیراینده بودند. بعداً نیز به دستور آیت‌الله خمینی، حسن روحانی، بهزاد نبوی، سید حسن زواره و علی لاریجانی به فهرست اعضاء این شورا اضافه شدند.
15 آبان 1359 - صادق قطب‌زاده در پی اجرای یك برنامه مناظره از طرف لاجوردی دادستان تهران احضار و زندانی شد. موسوی اردبیلی دادستان كل كشور طی حكمی علی اكبر محتشمی پور و عبدالله نوری را مشتركاً به مسئولیت سازمان گمارد.
محمد هاشمی
صدا و سیما از این تاریخ تا تیرماه 1362 كه محمد هاشمی به ریاست این سازمان منصوب شد دوران پرتلاطمی را گذراند. در این فاصله سید محمد موسوی خوئینی‌ها نیز مدتی سرپرستی سازمان را به عهده داشت. نامه انتصاب محمد هاشمی به ریاست سازمان كه از طرف آیت‌الله خمینی به این سمت منصوب شد گویای بخشی از این برخوردهاست.
متن این حكم به شرح زیر است:
4 تیر 1362- بسم الله الرحمن الرحیم، برخلاف انتظار در «صدا و سیمای جمهوری اسلامی» اختلافاتی پیش آمد كه موجب نگرانی شد. در نتیجه اینجانب آقای محمد هاشمی را به نمایندگی از طرف خودم برای عهده گرفتن كلیه مسئولیت‌های مدیرعامل «صدا و سیما» معین نمودم كه این دستگاه عظیم بی‌مسئولیت نباشد و چون شورای محترم سرپرستی مطالبی دارند و بعضی از آن ها را به اینجانب نوشته‌اند و آقای هاشمی نیز مطالبی دارند لازم است حضرات آقایان رئیس محترم جمهور، رئیس محترم دیوان عالی كشور و رئیس محترم مجلس شورای اسلامی و نخست وزیر محترم ایدهم الله تعالی مطالب طرفین را بدون كوچكترین اغماض رسیدگی نمایند و تصمیم نهایی را بگیرند. لازم به تذكر است كه شنیده شده است بعضی در بیت اینجانب برخلاف میل من یا بدون اطلاع من كاری انجام می‌دهند، چون این مطالب برخلاف واقع است گوینده این نحو مطالب به درگاه خداوند متعال توبه نماید.
روح‌الله الموسوی الخمینی.
4 اردیبهشت 1368– چهل روز پیش از درگذشت آیت‌الله خمینی، مجلس خبرگان كه مقدمات تشكیل آن از مدتی قبل فراهم شده بود جلسه خود را برای تجدیدنظر در بعضی اصول قانون اساسی برقرار كرد. هدف اصلی تغییر اصل 175و تنفیذ اختیارات رهبری در اصل 110برای انتخاب و عزل و نصب رئیس سازمان «صدا و سیما» بود. اصل 175پیشین در قانون اساسی جمهوری اسلامی به این شرح بود:
- اصل 175- در رسانه‌های گروهی (رادیو- تلویزیون) آزادی انتشارات و تبلیغات طبق موازین اسلامی باید تامین شود. این رسانه‌ها زیرنظر مشترك قوای سه گانه قضائیه(شورای عالی قضائی) مقننه و مجریه اداره خواهد شد. ترتیب آن را قانون معین می‌كند.
پس از تغییرات، اصل 175كنونی چنین خوانده می‌شود:
- اصل 175- در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان و نشر افكار با رعایت موازین اسلامی و مصالح كشور باید تامین گردد. نصب و عزل رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران با مقام رهبری است و شورائی مركب از نمایندگان رئیس جمهور و رئیس قوه قضائیه و مجلس شورای اسلامی (هر كدام دو نفر) نظارت بر این سازمان خواهد داشت. خط مشی و ترتیب اداره سازمان و نظارت بر آن را قانون معین می‌كند.
در اصل 110نیز كه به شرح اختیارات مقام رهبری می‌پردازد، زیر شماره 6- عزل و نصب و قبول استعفای مقامات مختلف، در بند ج. رئیس سازمان صدا و سیما را ذكر می‌كند.
22 شهریور 1368- آیت‌الله خامنه‌ای كه پس از درگذشت آیت‌الله خمینی به مقام رهبری رسیده است طی حكمی محمد هاشمی را مجدداً به ریاست سازمان «صدا و سیمای جمهوری اسلامی» منصوب كرد. این حكم در واقع سیاست‌های كلی سازمان را یادآوری می‌كند و از این رو عین متن آن در این جا آورده می‌شود:
بسم الله الرحمن الرحیم
آقای محمد هاشمی
- در اجرای اصل یكصد و دهم قانون اساسی جنابعالی راكه از تعهد و تجربه‌ای ممتد در مدیریت دستگاه عظیم و مهم صدا و سیمای جمهوری اسلامی برخوردار می‌باشید به ریاست این سازمان منصوب می‌كنم. لازم است یادآوری كنم كه این دستگاه حساس و پر اهمیت كه امام كبیرمان آن را دانشگاهی فراتر از پهنای تمامی كشور و ملت می‌دانستند وظیفه ایجاد رشد فكری و فرهنگی و سیاسی و تبلیغی اسلام و مقابله با توطئه‌های تبلیغاتی را به عهده دارد و در آن باید پیام هنر، انتخاب زبان و موضوع متناسب و تهی بودن از هر بدآموزی به عنوان چهار اصل همیشگی مورد توجه مدیران و كاركنان و برنامه‌ریزان و مجریان باشد. در همه برنامه‌ها با وجود تنوع موضوعات شرط اصلی آن است كه به نحوی در خدمت هدف‌های اسلام و انقلاب قرار گیرند. صدا و سیما باید استقلال فكری و عملی ملت ایران، نظام جمهوری اسلامی و اصل نه شرقی و نه غربی را با ارائه فرهنگ و اندیشه و هنر خودی و اصیل و غنی ترویج و تحكیم كند و در برابر فرهنگ و هنر و اندیشه تحمیلی و بیگانه حالت تهاجمی داشته باشد و باید با انتخاب بهترین شیوه‌ها و بلیغ‌ترین زبان‌ها، غبار غربت و انزوا را از چهره‌ی مفاهیم عمیق اسلام و حقایق درخشان قرآن بسترد و ارمغانی را كه ملت‌های مسلمان در سراسر جهان از نظام جمهوری اسلامی انتظار می‌برند در دسترس آنان قرار دهد. بدیهی است كه برای این منظور به همكارانی اندیشمند و متعهد و با اخلاص و نیز به مركزی برای تحقیقات و مطالعات و سنجش و نظارت مستمر بر تولید و پخش نیازمندید تا هم دستگاه را از نظر جنبه علمی نیرومند سازید و هم از خطا و غرض در جریان عمل مانع گردید. تقویت و تجهیز فنی و مادی دستگاه نیز تكلیف دیگری است كه باید به صورت برنامه‌ریزی شده دنبال نمائید.
توصیه موكد اینجانب اهمیت دادن به برنامه‌های جوانان و نوجوانان است كه باید ضمن برخورداری از استحكام بنیادین با شیوه‌های جذاب و سالم و شادی بخش همراه باشد. در ارائه تصویر و صدا لازم است از هرگونه ارائه‌ای كه متضمن بدآموزی در اندیشه و رفتار باشد اجتناب شود تا این ابزار مهم و همگانی وسیله فساد و افساد نگردد. مقتضی است لایحه مربوط به قانون اداره صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به سرعت تهیه و برای طی مراحل تصویب به دولت و مجلس شورای اسلامی عرضه گردد. توفیق جنابعالی در انجام شایسته این مسئولیت بزرگ و خطیر و مؤثر را از خداوند متعال مسئلت می‌نمایم.
علی لاریجانی
24 بهمن 1373- علی لاریجانی به ریاست سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران منصوب شد.
5 خرداد 1378- علی لاریجانی برای پنج سال دیگر در سمت ریاست سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ابقاء شد.
3 خرداد 1383- عزت‌الله ضرغامی به عنوان رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران حكم گرفت.
16 آبان 1388 – مأموریت عزت الله ضرغامی در مقام ریاست سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران برای پنج سال دیگر تمدید شد.
عزت‌الله ضرغامی
محمد سرفراز
15آبان 1393-محمد سرافراز به ریاست سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران منصوب شد
سیاست های اجرائی و تشكیلات
داخلی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
در اجرای اهدافی كه طی احكام صادرشده برای روِسای سازمان تعیین و ابلاغ شد «صدا و سیمای جمهوری اسلامی» در چند جهت به اقدام پرداخت:
- گسترش شبكه و افزایش مراكز رادیو تلویزیونی.
- افزایش و تنوع بخشیدن به شبكه‌های برنامه‌ای رادیو تلویزیون با توجه به مخاطبان ویژه.
- افزایش تهیه و پخش برنامه به زبان‌های خارجی و گویش‌های محلی.
- توسعه فنی مراكز رادیو تلویزیونی و فرستنده ها و افزایش پوشش ملی و منطقه‌ای و جهانی برنامه‌ها.
- افزایش و توسعه دفاتر نمایندگی در كشورهای خارجی و راه‌اندازی شبكه‌های رادیویی و تلویزیونی جهانی.
برای تأمین این اهداف، «صدا و سیمای جمهوری اسلامی» ، ساختار تشكیلاتی خود را به شرحی كه می‌آید پایه‌گذاری كرد.
پس از دگرگونی‌ها و تجدیدنظرهای متعدد، سازمان «صدا و سیمای جمهوری اسلامی» ایران تشكیلات داخلی خود را براساس ده حوزه معاونت اصلی، مراكز مستقل و ادارات كل، مؤسسات و شركت‌های وابسته و سی و دو مركز استانی و شهرستانی پایه‌گذاری كرد. ده معاونت اصلی عبارتنداز:
معاونت صدا، معاونت سیما، معاونت امور استان ها، معاونت برون مرزی، معاونت سیاسی، معاونت توسعه و فناوری، معاونت رسانه‌های مجازی، معاونت آموزش و پژوهش، معاونت اداری و مالی، معاونت برنامه‌ریزی و نظارت.
سیاهه این واحدها و شرح هریك به طور خلاصه از این قرار است:
1- معاونت صدا
میدان كار این معاونت برپایه‌ی شرح وظایف سازمان، طراحی، جذب، طرح، تولید و پخش برنامه‌های رادیویی شبكه‌های صدا براساس سیاست‌های مصوب سازمان در چارچوب اصول و خط مشی برنامه‌های تعیین شده است. مأموریت این بخش از سازمان به شرحی كه درانتشارات سازمان آمده است عبارت است از:
«راهبری هماهنگ ظرفیت‌های پیام رسانی رادیویی سازمان صدا و سیما در حیطه‌ی جغرافیا و منافع ملی از طریق طرح و پایدارسازی سیاست‌ها و راه‌كارهای یكپارچه، فراهم آوری منابع و پشتیبانی‌های مورد نیاز، اعمال نظارت‌های همه جانبه و مؤثر عملیاتی و توسعه‌ی كمی وكیفی ظرفیت‌های مورد اشاره در چارچوب مأموریت، خطوط مشی، سیاست‌ها و راهبردهای كلان سازمان صدا و سیما و نیازها و اقتضائات محیطی.»
گرچه این گزارش بیشتر به تلویزیون نگاه می‌كند اما از آن جا كه ساختار تشكیلاتی رادیو بر كل سازمان اثرگذار است فهرست وار به بخش‌های زیر مدیریت این معاونت اشاره می‌شود. رادیو دارای پانزده شبكه سراسری است كه نام بیشتر آن‌ها گویای نوع مخاطب یا محتوای برنامه‌ای آن‌هاست. به این شرح:
شبكه سراسری رادیو ایران، شبكه فرهنگ، شبكه قرآن، شبكه معارف، شبكه جوان، شبكه ورزش، شبكه گفت‌وگو، شبكه سلامت، شبكه اقتصاد، شبكه البرز، شبكه تهران، شبكه پیام، شبكه رادیو نوا (تعلیمات آئینی، مدایح) شبكه برون مرزی صدای آشنا، شبكه ایران صدا(اینترنتی.)
به این شبكه‌ها، سی و دو مركز رادیوئی استانی نیز اضافه می‌شود كه از مراكز استان‌ها و شهرستان‌ها به زبان فارسی و گویش‌های محلی و بعضاً زبان‌های خارجی و گویش‌های محلی مناطق مجاور برنامه پخش می‌كنند. علاوه بر گروه‌های تولید برنامه، مركزی نیز به نام «مركز هنرهای نمایشی» با تولید برنامه به صورت نمایشنامه رادیویی شبكه‌های مختلف را تغذیه می‌كند و شبكه مستقلی هم به نام شبكه نمایش برای پخش نمایشنامه‌های رادیویی در نظر گرفته شده است.
2- معاونت سیما
مأموریت اصلی معاونت سیما در تشكیلات سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران «تدوین سیاست‌های كلان برنامه‌های تلویزیونی، طراحی، جذب، تولید، تأمین و پخش برنامه‌ها و نظارت عام بر آن‌ها» ذكر شده است. در شرح بیشتر وظایف معاونت سیما، عین عبارات ذكر شده در مورد مأموریت معاونت صدا به شرحی كه در بالا آمد به كاربرده شده؛ با این تفاوت كه پیام‌رسانی رادیوئی در اینجا به پیام‌رسانی تلویزیونی تغییر داده شده است. اهداف كلان و سیاست‌های برنامه‌سازی در تلویزیون به این شرح فهرست شده است:
- توجه به چهار محور«دین، اخلاق، امید و آگاهی» و مؤلفه‌های ذیل آن‌ها.
- تبیین و ارتقای معرفت روشن‌بینانه «اخلاق فاضله و رفتارهای خالصانه» آحاد جامعه و حفظ و اعتلای فرهنگ و هویت ایرانی- اسلامی.
- ریشه دار كردن شناخت و باور عمومی به ارزش‌های بنیان فكری انقلاب و نظام اسلامی و ولایت فقیه.
- مصونیت بخشیدن به اذهان عمومی جامعه در قبال تأثیرپذیری از موج مخرب «تهاجم فرهنگی- فكری» بیگانه.
- ایجاد امید، نشاط و خودباوری ملی به منظور رشد و توسعه‌ی فرهنگی – اجتماعی كشور.
- روشنگری همه جانبه در خصوص استعمار نو و ایجاد همگرائی و همبستگی عمومی در میان مسلمانان ایران و جهان و به منظور حفظ منافع ایران و اسلام و مقابله با تبلیغات مخرب رسانه‌های بیگانه برای تضعیف چهره‌ی اسلام و نظام جمهوری اسلامی در سطح برون مرزی.
برای تأمین این هدف‌ها، معاونت سیما در زیر ساخت خود دارای پنج اداره كل است به نام‌های “اداره كل اطلاعات و برنامه‌ریزی”، “اداره كل طرح و برنامه و نظارت”، “اداره كل آموزش و پژوهش”، “اداره كل تأمین برنامه و رسانه بین‌المللی” و “اداره كل امور اداری و مالی”.
چند مدیریت و مركز نیز به نام‌های مدیریت روابط عمومی، مدیریت هماهنگی امور برنامه‌های معارفی سیما و مركز تولید و فن، مركز سیما فیلم، مركز پویانمائی صبا و ستاد جشنواره و همایش‌های سیما و شورای هماهنگی سیما، فعالیت‌های اصلی تولید و پخش برنامه‌های تلویزیونی را پشتیبانی می‌كنند.
به طور كلی همان طور كه در بالا ذكر شد برای برنامه‌های تلویزیونی چهار محور اصلی در نظر گرفته شده است كه عبارتند از:
دین، اخلاق، امید و آگاهی. با در نظر گرفتن این محورها، برنامه‌های تلویزیونی به چهار گروه اصلی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تقسیم می‌شوند كه با تقسیم بندی‌های فرعی هر گروه، تمام برنامه‌ها در قالب ده موضوع قرار می‌گیرند:
- مجموعه برنامه‌های فرهنگی: معارف اسلامی-علم و فن- برنامه‌های فرهنگی.
- مجموعه برنامه‌های اجتماعی: برنامه‌های اجتماعی- اطلاعات عمومی- ورزش و تفریحات سالم.
- مجموعه برنامه‌های سیاسی: ارزش‌های دفاع مقدس- تاریخی- برنامه‌های سیاسی.
- مجموعه برنامه‌های اقتصادی: برنامه‌های اقتصادی.
تمام برنامه های تولید شده در شبكه های تلویزیونی و تمام مواد پخش شده در شبكه‌ها در چهارچوب این ده عنوان طبقه بندی و اندازه گیری می‌شوند و مورد ارزیابی قرار می گیرند.
سیمای جمهوری اسلامی ده شبكه مستقل سراسری و جهانی دارد به این شرح:
شبكه یك، شبكه دو، شبكه سه، شبكه چهار، شبكه تهران، شبكه آموزش، شبكه قران و معارف، شبكه مستند، شبكه جهانی جام جم، و شبكه نمایش، شبكه‌های استانی و شبكه‌های شهرستانی را نیز باید به این فهرست اضافه كرد.
كل تولید برنامه در شبكه‌های تلویزیونی در سال از سی و شش هزار ساعت متجاوز است و بر اساس تقسیم‌بندی موضوعات دهگانه بیشترین میزان تولید در گروه برنامه‌های معارف اسلامی با حدود 25درصد و پس از آن گروه برنامه‌های اجتماعی با حدود 22 درصد و ورزش و تفریحات سالم با حدود 16 درصد است. از لحاظ نوع مخاطب هم بیشترین درصد برنامه‌ها متوجه كودكان و نوجوانان است. ساعات پخش برنامه‌های تلویزیونی در شبكه‌های سیما در سال به نزدیك صد هزار ساعت و از این میزان حدود سی درصد برنامه‌های تكراری و خارجی و هفتاد درصد تولیدات داخلی وجدید است. پنج درصد از ساعات پخش شبكه‌ها به خبر و برنامه‌های خبری اختصاص دارد و پیام‌های بازرگانی و آگهی‌ها دو درصد از وقت شبكه‌ها را می‌گیرد.
در شماره‌یِ 135″ره‌آورد” می‌خوانیم:
معاونت امور استان‌ها، معاونت برون‌مرزی، معاونت سیاسی، معاونت توسعه و فناوری، معاونت رسانه‌های مجازی، معاونت آموزش و پژوهش، معاونت اداری و مالی، معاونت برنامه‌ریزی و نظارت. سیاهه‌یِ این واحدها و شرح هریك به طور خلاصه.