ره آورد فصلنامه آزاد اندیشان ایرانی
آسیب شناختی
صیغه‌ی محرمیت، یا ازدواج موقت در ایران [1]
پژوهشگر: کامیل احمدی
(بخشِ نخست)
گفت‌وگوی “ره‌آورد” با این پژوهشگر ارزنده‌ی اجتماعی،
که با کوچی ناخواسته و به اجبار ترک وطن کرده، را در همین شماره مطالعه نمایید.
کامیل احمدی، مردم‌شناس اجتماعی و پژوهشگر، برنده‌ی جایزه‌ی «ناموس» در دانشگاه حقوق لندن از بنیاد «IKWR» و برنده‌ی جایزه‌ی «صلح» بنیاد جهانى صلح بخش ادبیات و علوم انسانی در دانشگاه جورج واشینگتن است.
پژوهش‌های کامیل احمدی درباره‌ی توسعه‌ی اجتماعی و بین‌المللی، اقلیت‌ها، و مسائل مرتبط با جنسیت و کودکان بوده است. مقالات و پژوهش‌های قبلی وی به زبان‌های انگلیسی، ترکی استانبولی، فارسی، و کردی با این عناوین چاپ شده‌اند:
- نگاهی دیگر به شرق و جنوب‌شرق ترکیه (نگاهی مردم‌شناسی به آداب و رسوم مزوپوتامیا)؛
- (Istanbul, Turkey 2009) Etkim press یا سنت (پژوهشی جامع دربابِ ختنه‌ی زنان در ایران) که توسط Uncut Voices Press-Oxford و نشر شیرازه منتشر شد؛
- کتاب “طنین سکوت” (پژوهشی جامع در بابِ ازدوج زودهنگام کودکان در ایران) منتشرشده در Nova Science Publisher, Inc., New York 2017؛
- کتاب “خانه‌ای برروی آب” (پژوهشی جامع دربابِ صیغه / ازدواج موقت در ایران) که متن فارسی آن را نشر شیرازه منتشر کرده و نشر مهری در لندن نیز متن انگلیسی آن چاپ شده است؛
- کتاب “خانه‌ای با درِ باز” (پژوهشی جامع دربابِ ازدواج سفید [2] در ایران) به انگلیسی و فارسی که نشر مهری در لندن آن را چاپ کرده است؛
- پژوهش دیگری با نام ” یغمای کودکی” برای انجمن حمایت از حقوق کودکان که به موضوع زباله‌گردی کودکان در تهران پرداخته است و در سال 1398 شمسی رونمایی شد؛
- متن انگلیسی و فارسی کتاب “شهر ممنوعه” (پژوهشی در بابِ “دگرباشان در ایران”) که مقالاتی از آن نیز به فارسی و انگلیسی استخراج و چاپ شده است و نشر “مهری” در لندن و فصلنامه‌ی “ره‌آورد” [3]آن را چاپ کرده است؛
- پژوهش تازه‌ی وی با عنوان “از مرز تا مرز” (پژوهشی جامع دربابِ هویت و قومیت در ایران) که به مطالعه پنج قومیت عرب، بلوچ، کُرد،فارس و تُرک پرداخته است و مقالاتی از آن نیز به فارسی و انگلیسی استخراج و چاپ شده است و نشر “مهری” در لندن چاپ کرده است؛
- آخرین پژوهش‌های نگارنده در خصوصِ “ختنه‌ی مردان” و “اَشکال کار کودکان در ایران” نیز در دست چاپ‌اند.
مجموعه مقالاب و پژوهش‌های کامیل احمدی در سایت ایشان قابل دسترس می‌باشد:
مقاله‌ی “آسیب شناسیِ صیغه‌ی محرمیت، یا ازدواج موقت در ایران” که بخش اول آن از این شماره‌ی “ره‌آورد” در بخش “ایران” شروع می شود، طی چند شماره از این فصلنامه به نظر خوانندگان گرامی می‌رسد.
چکیده:
بر اساس قانون و فقه اسلامی ازدواج دائم و موقت تنها روش – غیر از عقدِ دائم – برایِ زوجیت در ایران است. بخشی از ازدواج موقت در قالب صیغه محرمیت در بخشهای عموماً سنتی جامعه رایج است. قانون درباره‌ی صیغه‌ی محرمیت که زمینه‌ساز ازدواج زودهنگام است و پیامدهای اجتماعی و روانی گسترده‌ای به ویژه برای دختران در پی دارد، سکوت کرده و بر آن نظارت ندارد. تحقیقاتی که تاکنون انجام شده، غالباً در تأیید ازدواج موقت بوده است و به طور جامع به این پدیده‌ی اجتماعی نپرداخته‌اند. در این تحقیق برای اولین بار، مبانی تاریخی، دینی، حقوقی و اجتماعی ازدواج موقت/ صیغه‌ی محرمیت بررسی شده است. همچنین با استفاده از رویکرد کیفی و کمی و به‌کارگیری روش زمینه‌یابی، این پدیده به طور جامع در سه کلانشهر[4] تهران، مشهد و اصفهان در سال 1395-96 موردِ مطالعه قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان میدهد که پدیده‌ی محوری ازدواج موقت/صیغه‌ی محرمیت، عشرت‌طلبی و تسهیل شرایط کودک‌همسری است که پیامدهایی مانند بدنامی به ویژه برای زنان و شکل‌گیری ذهنیت منفی در مردان راجع به ازدواج دائم را به دنبال می‌آورد. در این پژوهش تلاش شده است زوایای آشکار و پنهان ازدواج موقت و صیغه‌ی محرمیت را بدون نگاه جانبدارانه و به صورت علمی بررسی کرد تا دیدگاهی روشن و دقیق درباره‌ی به این پدیده‌ی اجتماعی به وجود آید و راهکارهای اصولی و واقع‌بینانه‌ای در اختیار مسئولان اجرایی و قانون‌گذاران قرار گیرد.
واژگان کلیدی: ازدواج موقت، صیغه، صیغه‌ی محرمیت، ازدواج زود هنگام کودکان، زنان
مقدمه
غریزه‌ی جنسی یکی از کشش‌های اساسی انسان است که باید به‌درستی و به دور از افراط و تفریط ارضا شود. چنانچه این غریزه به کلی سرکوب شود یا ارضای آن انحراف و اختلال پیدا کند، فرد را از حالت تعادل و تکامل درمی‌آورد و مشکلاتی در زندگی او ایجاد می‌کند و موجب بیماری‌های روحی، روانی و حتی جسمی می‌شود. هنجارهای جنسی در همه‌ی جوامع وجود دارد و این هنجارها برخی کارکردهای رابطه‌ی جنسی را تأیید و برخی دیگر را نهی می‌کنند. رفتار جنسی بشر همیشه معنادار است و اعضای جامعه این هنجارها را در جریان اجتماعی شدن می‌آموزند. بر این مبنا، رفتارهای جنسی پذیرفته‌شده در هر فرهنگ با رفتارهای جنسی پذیرفته شده در فرهنگ دیگر تفاوت دارد و این نشان میدهد بشر، واکنش‌های جنسی را از فرهنگ خود می‌آموزد.
در تاریخ دو هزار ساله‌ی غرب، پارادایم‌های مختلفی بر فرهنگ جنسی حاکم بوده است. کهن‌ترین آنها انگاره‌ی مذهبی‌اخلاقی است که از آموزه‌های دین مسیحیت سرچشمه می‌گیرد و اساساً بر پایه‌ی گناه‌آلوده شمردن اطفای غریزه‌ی جنسی در خارج از چارچوب متعارف (ازدواج) و تلاش برای نفی یا کنترل شدید آن استوار است. تا پیدایش عصر روشنگری، یعنی قرن هجدهم، همچنان انگاره‌ی مذهبی‌اخلاقی بر روابط جنسی حاکم بود. اما از قرن نوزدهم به بعد، با ظهور عصر مدرن، عشقِ احساسی به منزله‌ی شکل مدرن و فردگرایانه‌ی رفتار جنسی به تدریج جایگزین الگوی پیشامدرن شد. با توجه به این تحول، برخی محققان، عشق در عصر مدرن را محصول سکولار غرب می‌دانند.[5] همراه با ایستارهای سنتی، ایستارهای بسیار لیبرال‌تری در قبال گرایش‌های جنسی به وجود آمده است که به طور خاص در دهه‌ی 60 میلادی قوت گرفت. برخی از مردم مخصوصاً کسانی که تحت تأثیر آموزه‌های مسیحی در فرهنگ غربی هستند، معتقدند رابطه‌ی جنسیِ پیش از ازدواج درست نیست، هرچند عده‌ی بیشتری قبول دارند که لذت جنسی جنبه‌ی مطلوب و مهمی از زندگی است. در مقابل، برخی رابطه‌ی جنسی پیش از ازدواج را تأیید می‌کنند و در قبال فعالیت‌های جنسی مختلف، ایستارهای مداراگری (رفتار جنسی خارج از ازدواج رسمی و تولید مثل) دارند. در بیشتر کشورهای غربی طی سی سال گذشته ایستارهای جنسی آزادتر و بازتر شده است. در فیلم‌ها و نمایش‌ها صحنه‌هایی نشان داده می‌شود که پیش از این کاملاً غیرقابل قبول بود و مطالب پورنوگرافی برای بیشتر بزرگسالانی که خواهان آن باشند به وفور در دسترس است.[6]
ادیان توحیدی تلاش کردند این غریزه‌ی بشری را قانونمند کنند و به شیوه‌های گوناگون، پیروان خود را از خروج از دستورالعمل‌ها منع می‌کردند. در این میان، اسلام به ارائه‌ی یک الگوی رفتار جنسی توجه ویژه‌ای کرده و برای پیشگیری، اصلاح و درمان ناهنجاری‌ها، انحراف‌ها و مشکلات جنسی اهمیت خاصی قائل بوده است؛ چراکه رشد، پیشرفت، خوشبختی و کمال انسان، اصلاح و تربیت نسل، تداوم و حفظ نسَب از راه صحیح، تداوم و استحکام نظام خانواده و به تبع آن، پاکی اجتماع را در گروی صیانت و پاکی از انواع این انحرافات و نبود این مشکلات می‌دیده است. مدل اسلامی مصون‌سازی رفتار جنسی از دو بعد عفاف (پاکدامنی و خودمهارگری جنسی) و ازدواج (ارضای مطلوب و رضایتمند نیازهای جنسی از راه همسرگزینی) تشکیل می‌شود. این دو بعد، گستره‌ی وسیعی از اصول و برنامه‌ها را در سیر تحول انسانی از زمان تولد تا پایان زندگی (مراقبت، کنترل، هدایت و تربیت جنسی، آماده‌سازی و آموزش جنسی به هنگام ازدواج، آموزش جنسی و آداب زناشویی و اصلاح و درمان نابهنجاری‌های جنسی) دربرمی‌گیرد.[7] اسلام، ارضای تمایل جنسی را در نظام خانواده و در پرتو ازدواج، امری پسندیده به حساب آورده و بر آن تأکید ورزیده، به انسان‌ها اجازه میدهد که تمایل جنسی خود را از طریق آمیزش با همسر خویش ارضا کنند. بر مبنای تعریف جامعه‌شناختی، ازدواج عملی است که پیوند بین دو جنس مخالف را بر پایه‌ی روابط پایایی جنسی موجب می‌شود.[8] ازدواج و تشکیل خانواده در صورتي براي نظام اجتماعيِ كل، كاركرد مثبت دارد كه در زمان و در شرایط مناسب صورت گیرد، در غیر این صورت پیامدها و آسیب‌های فردی و اجتماعی متعدد به دنبال خواهد داشت.
ازدواج در ایران تابع دین اسلام و ارزش‌های مذهبی است. بر مبنای قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران منبعث از فقه دو نوع ازدواج دائم و منقطع (صیغه یا موقت) شرعی و قانونی است. در ازدواج دائم، زوجین بدون محدودیت زمانی و تعیین مدت معیّن، بر مبنای دینِ اسلام و قوانین حقوقی ایران پیمان زناشویی می‌بندند؛ اما در صیغه‌ی محرمیت/ ازدواج موقت که در گفتمان اسلامی و اجتماعی بر سر آن اختلاف نظرهای فروانی وجود دارد، زوجین براساس مذهب تشیع و ماده‌ی 1075 قانون مدنی ایران با هم قرارداد می‌بندند که مدتی به هم محرم شوند و یا روابط زناشویی داشته باشند. پس از سپری شدن زمان مقرر شده، ازدواج خودبه‌خود فسخ می‌شود و به طلاق نیازی نیست.
از منظر کارشناسان مذهبی صیغه‌ی محرمیت همان ازدواج موقت است که بین دختران و پسران خوانده شده و می‌تواند دلایلی مانند ایجاد فرصت برای آشنایی پیش از ازدواج داشته باشد یا این که در مکان‌هایی که اختلاط دختران و پسران زیاد است، به منظور جلوگیری از بروز گناه، کنترل رفتار جنسی و کاهش فشارهای اجتماعی ایجاد شود. صیغه‌ی محرمیت برای آشنایی، تقریباً شبیه دوران نامزدی است و دربین جوانان بزرگسال بالای 18 سال معمولاً رایج است که توسط خود والدین و بزرگان فامیل یا توسط یک روحانی جاری می‌شود؛ صیغه‌ی محرمیت برای جلوگیری از بروز گناه در محل‌های عمومی، بین دختران و پسران کودک و نوجوان توسط خانواده و به صورت خصوصی جاری می‌شود. با این کار، روابط دختر و پسر در چارچوب صیغه‌ی محرمیت جنبه‌ی بهنجاری به خود می‌گیرد، بدون آن که آثار حقوقی و قانونی مشخصی برای آن موجود باشد. شایان ذکر است که صیغه‌ی محرمیت و ازدواج موقت تفاوتی باهم ندارند و رابطه‌یجنسی در زمان صیغه‌ی محرمیت از دیدگاه شرعی، مجاز انگاشته می‌شود.
با توجه به عوامل فرهنگی و اجتماعی و شرایط سخت اقتصادی در ایران، فاصلة زيادی بين بلوغ جنسي و ازدواج به وجود آمده است. بدین ترتیب، در شرایطی كه امكان ازدواج دائم و همراه بودن همسرممكن نيست، صیغه‌ی محرمیت/ ازدواج موقت به عنوان راه‌حل مطرح شده است. جلوگيري از گناه و فساد، ارضاي غرايزجنسي، به دست آوردن شناخت براي ازدواج دائم، کسب آرامش روحي و فكري و نبود امكانات لازم براي ازدواج دائم از عمده‌ترين دلايل مطرح شدن اين راهكار است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی در موقعیت‌های گوناگون برای دفاع از ازدواج موقت تلاش کرد.
او برای اولین بار در خطبه‌ی نماز جمعه سوم دی سال 1364راهکار جلوگیری از مفاسد اخلاقی در جامعه را ازدواج موقت بیان کرد و گفت:
«حکومتی که از جوان‌ها عفت می‌خواهد، شرایط تحصیل عفت را هم باید فراهم کند.»
رفسنجانی با بیان این که کسانی که در محیط رژیم گذشته دچار آلودگی شده‌اند، اصلاح‌پذیرند، گفت:
«اگر جلوی متعه را نمی‌گرفتند و می‌گذاشتند مردمِ نیازمند، ازدواج موقت کنند، هیچ کس آلوده به زنا نمی‌شد. فرهنگ جامعه‌ی گذشته، با تقلید از غربی‌ها، زناکاری را جایز می‌دانسته؛ اما ازدواج موقت را حرام کرده بود.»[9]
هاشمی رفسنجانی در کتاب خاطرات خود نوشته است:
«… جامعه‌ی ما ازدواج دائم را به‌عنوان حقیقتی مقدس پذیرفته؛ ولی از ازدواج موقت تصویر زشت و نامطلوبی دارد. من گفتم زن‌های بی‌شوهر هم می‌توانند استفاده کنند و زندگی یک‌ساله و دوساله و پنج‌ساله و کمتر یا بیشتر تشکیل دهند و این امر اگر رایج نشود، جامعه‌ی ما دچار شکست می‌شود. در مورد دختران جوان این امر باید با موافقت پدرشان باشد و ازدواج موقت همه‌ی شرایط ازدواج دائم را دارد و باید در دفاتر موجود ثبت‌شده و مشخص و روشن باشد.»[10].
واژه‌ی مُتعِه، اسمی است برای بهره‌مند شدن و لذت بردن؛ بهره‌ای که همیشگی نبوده و به زودی پایان می‌یابد. متعه در اصطلاح، عقد مخصوصی است که به سبب آن رابطه‌ی زوجیت تا مدتی مشخص و در مقابل مهریه‌ای معیّن صورت می‌گیرد.[11] فقهای اهل تشیع بر اساس آیه‌ی 24 سوره‌ی نساء برای مشروعیت ازدواج موقت ادله‌ی قرآنی می‌آورند: (… فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا: …و زنانى را كه متعه كردهايد مهرشان را به عنوان فريضهاى به آنان بدهيد و بر شما گناهى نيست كه پس از مقرر با يكديگر توافق كنيد، مسلماً خداوند داناى حكيم است.) همچنین به روایاتی از امامان و تابعین در مشروعیت صیغه استناد می‌کنند. از امام صادق(ع) نقل شده است:
«مستحب است که مرد متعه کند و برای مردان شما دوست ندارم که از دنیا بروند بدون این که حداقل یک بار متعه کرده باشند.»[12]
آنچه از دیدگاه اهل سنت مطرح است که ازدواج موقت در صدر اسلام و در موارد به خصوصی مانند جنگ‌ها مجاز بوده است؛ اما پیغمبر آن را در صدر اسلام تحریم و نهی کرد. برخی دیگر نیز به نهی و تحریم خلیفه‌ی دوم استناد می‌کنند و آن را جایز نمی‌دانند. بنابراین نسخ آن به آیات و تحریم آن توسط پیامبر و حکم خلیفه‌ی دوم، دلایل اهل سنت برای تحریم صیغه است. از دیدگاه حقوقی، نکاح و آثار آن نوعی نهاد حقوقی و اجتماعی است. در قوانین کشورهای خارجی اثری از نهاد حقوقی ازدواج موقت وجود ندارد. حتی قوانین برخی کشورهای اسلامی همچون ماده‌ی 55 قانون حقوق‌العائله لبنانی فساد متعه را تصریح کرده است. اما قانونگذار ایرانی در قانون مدنی و قانون حمایت از خانواده مصوب سال 1391ش. به صورت مختصر درباره‌ی نهاد حقوقی نکاح موقت/ صیغه‌ی محرمیت بحث کرده است.[13] ارکان متعه عبارت‌اند: از عقد (الفاظ مخصوص) عقد، محل و طرفین عقد (زوج و زوجه)، مدت و مهر. عقد متعه همانند عقود دیگر با «ایجاب و قبول» که صریحاً بر قصد طرفین دلالت کند، واقع می‌شود. ماده‌ی 1062 قانون مدنی ایران مقرر کرده است:
«نکاح واقع می‌شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج نماید.»
در صیغه همانند نکاح دائم، ایجاب از ناحیه‌ی زن است و قبول از جانب مرد. در متعه اگر زن مسلمان باشد، نکاح او با مرد غیر مسلمان جایز نیست.
ماده‌ی 1059 قانون مدنی ایران در این خصوص می‌گوید:
«نکاح مسلمه با غيرمسلم جایز نيست.» این حکم، مطلق بوده و برای هر دو نوع نکاح دائم و منقطع الزامی است.
یکی از ارکان اساسی نکاح منقطع، ذکر مدت است. زیرا ماده‌ی 1075 قانون مدنی می‌گوید:
«نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معیّنی واقع شده باشد.»
از سوی دیگر، طبق ماده‌ی 1076 قانون مدنی:
«مدت نکاح منقطع باید کاملاً معیّن باشد.»
اما در صورتی که مدت نکاح مشخص نشود، بنا به فتوای آیت‌الله خمینی در تحریرالوسیله:
«ازدواج موقت به ازدواج دائم بدل میگردد.[14] برخلاف نکاح دائم در ازدواج منقطع، تعیین مِهر شرط اساسی ازدواج منقطع است.»
بر اساس ماده‌ی 1095 قانون مدنی:
«در نکاح منقطع مشخص نکردن مهر در عقد، موجب بطلان است.»
همچنین براساس ماده‌ی 1097:
«اگر دخول صورت نگرفته باشد و مرد مدت نکاح را ببخشد، باید نصف مهریه را بپردازد.»
سن نکاح براي دختر در ازدواج موقت همانند ازدواج دائم، ۱۳ سال است.
ماده‌ی ۱۰۴۱ قانون مدنی می‌گوید:
«عقد نکاح دختر، قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر، قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی، منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح» (مصوب ۲۷/۹/۱۳۷۹).
اما بسیاری از نهادهای حقوق بشری و فعالان حقوقی و اجتماعی به طور جدی از این حداقل سن انتقاد کرده‌اند؛ چرا که سبب رواج پدیده‌ی کودک‌همسری می‌شود. مطابق قانون در نکاح دختر باکره اعم از منقطع و دائم، اجازه‌ی پدر يا جد پدري لازم است. در صورت امتناع ناموجه پدر از دادن اجازه، حضور نداشتن پدر در محل و ناممکن بودن حضور وی، دختر مي‌تواند با معرفي مرد موردِ نظر و شرايط نکاح، از دادگاه مدني خاص درخواست اجازه‌ی ازدواج کند (مواد ۱۰۴۳ و ۱۰۴۴).
درباره‌ی سن صیغه‌ی محرمیت/ ازدواج موقت هیچ گونه اطلاعات دقیقی در دست نیست. زیرا که در مراسم خصوصی و خانوادگی بدون ثبت قانونی صیغه‌ی محرمیت صورت می‌گیرد، حتی زیر سن 13 سالگی نیز موارد متعددی مشاهده شده است که به محرمیت درآمده‌اند و این ناشی از ضعف قانونی در ثبت، نظارت و تعیین دقیق سن در اشکال مختلف روابط زوجیت است. صیغه‌ی محرمیت در مجامع علمی و دانشگاهی از منظر قانونی بحث و بررسی نشده است. زیرا این نوع رسم زوجیت و رابطه با جنس مخالف کاملاً به صورت پنهانی و در چارچوبی مذهبی صورت می‌پذیرد و زوجینی که از طریق صیغه‌ی محرمیت به عقد هم درمی‌آیند، به این موضوع آگاهند که در صورت پایان زمان صیغه‌ی محرمیت از هر گونه تعهد و مسئولیتی فارغ هستند.
صیغه‌ی محرمیت به منظور کسب آشنایی و شناخت بیشتر پیش از ازدواج تا حدی موجه و عقلانی است؛ اما این نکته را باید درنظر گرفت که در صورت نبود تفاهم، اگر این نوع زوجیت به دلیل فشار خانواده به ازدواج دائم ختم شود، ممکن است به فروپاشی خانواده در آینده منجر شود. از سوی دیگر در زمان صیغه‌ی محرمیت، رابطه‌ی جنسی و برداشته شدن پرده‌ی بکارت در صورت منتهی نشدن به ازدواج برای زن آسیب‌های روحی و روانی و اجتماعی به دنبال دارد و از آنجا که هیچ جا ثبت قانونی نشده است، نمی‌توان برای احقاق حق کامل اقدام کرد.
صیغه‌ی محرمیت که در بین کودکان و نوجوان برای جلوگیری از گناه خوانده می‌شود، تبعات متفاوت‌تری به دنبال دارد. روابط بین دختران و پسران نوجون که در سن بلوغ هستند، بیشتر جنبه‌ی جنسی پیدا می‌کند، در حالی که هیچ گونه آمادگی فکری و اقتصادی و اجتماعی‌ای برای ازدواج وجود ندارد. در سنین کودکی و نوجوانی رابطه‌ی زوجیت به رابطه‌ی جنسی می‌انجامد و به دلیل فشارهای اجتماعی، خانواده‌ها به دنبال رسمی کردن ازدواج زوجین می‌روند و در صورت پذیرش ازدواج دائم از سوی مرد این رابطه به تسهیل ازدواج کودکان منجر می‌شود. در بیشتر موارد، پیامدهایی مانند ترک تحصیل، آسیب‌های جسمی و جنسی به ویژه برای دختران، آسیب‌های روحی و در نهایت کودک‌بیوگی به دنبال می‌آورد[15]. اما در صورت پایان صیغه‌ی محرمیت و موافقت نکردن مرد برای تبدیل آن به ازدواج دائم، تبعات جدی‌تری به وجود می‌آید و کودک یا نوجوان دختر دچار صدمات جبران‌ناپذیر روحی می‌شود.
بررسی انتقادی برخی از رسوم و آداب مذهبی از تابوهایی است که بسیاری به دلایل متفاوت از آن خودداری می‌کنند، اما زمانی که برخی از رسوم با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی آسیب‌های روانی و اجتماعی برای فرد و جامعه را به دنبال داشته باشند، باید آنها را بازبینی کرد و از دریچه‌ی قانون بر آن نظارت داشت
روش تحقیق
این پژوهش در چارچوب دیدگاه تفسیرگرایی و رویکرد روش‌شناختی کیفی با استفاده از روش نظریه‌ی زمینه‌ای) ( (GTدر سه کلانشهر [16] تهران، اصفهان و مشهد انجام شده است. اطلاعات و داده‌های پژوهش حاضر با استفاده از تکنیک مصاحبه‌ی نیمه‌ساختاریافته و عمیق جمع‌آوری شده است. به دلیل حساسیت فرهنگی و دینی موضوع پژوهش و دشواری دسترسی به نمونه‌ها، از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شد. اشباع نظری پس از انجام 100 مصاحبه به دست آمد و برای اطمینان بیشتر، مصاحبه‌های بیشتری صورت گرفت. پس از انجام مصاحبه با 216 تن، درباره‌ی اشباع نظری و جامعیت پژوهش به اقناع رسیدیم. البته در این مسیر از نظارت و رهنمودهای متخصصان روش کیفی نیز بهره بردیم. از مجموع 216 نفر مطالعه‌شده، 35 درصد مرد و 65 درصد زن بودند. همچنین به منظور غنی‌تر کردن مطالعه با کارشناسان مذهبی و فقیهان، کارشناسان حقوقی و وکلا و دفاتر ثبت ازدواج و طلاق نیز مصاحبه کردیم.
یافته‌های میدانی
از مصاحبه با روحانیان، به ویژه در حرم رضوی اتفاق نظر بر این بود که صیغه‌ی محرمیت همان متعه است که هدف آن رسیدن طرفین به تفاهم و آشنایی بیشتر است.
بنابراین صیغه‌ی محرمیت نوعی از متعه یا ازدواج موقت است که با هدف ختم شدن به ازدواج دائم صورت می‌گیرد؛ اما این رفتار دینی بدون در نظر گرفتن ابعاد حقوقی آن می‌تواند به رفتاری خطرناک و آسیب‌زا تبدیل شود. در صیغه‌ی محرمیت اگر رابطه‌ی جنسی و ازاله‌ی بکارت صورت بگیرد و مرد به ازدواج دائم تمایل نداشته باشد، با پایان یافتن مدت صیغه‌ی محرمیت، زن به لحاظ اجتماعی، حقوقی و روانی متضرر می‌شود و از آنجا که این رفتار از لحاظ شرعی مجاز است، نمی‌توان آن را از جنبه‌ی حقوقی پیگیری کرد. در چنین وضعیتی دختران آسیب‌پذیرتر هستند.
نوعی دیگر از رفتار سنتی که در سبک زندگی برخی خانواده‌های متشرع وجود دارد،جاری کردن صیغه‌ی محرمیت دختران و پسران نوجوان است. خانواده‌های سنتی تمایل دارند به منظور کنترل رفتار جنسی و همچنین برای تسهیل رفت و آمد خانوادگی و جلوگیری از فشارهای اجتماعی مانند نگاه نکوهش آمیز اطرافیان به حضور نوجوانان در اجتماعات مختلط، دختر یا پسر نوجوان خود را از طریق صیغه‌ی محرمیت به پسر یا دختر دیگری محرم می‌کنند. خانواده‌هایی که سیستم جامعه‌پذیری بسته دارند و تنها راه جلوگیری از مسائل جنسی را«به محرمیت درآوردن» فرزندانشان می‌دانند. اغلب تصمیم به صیغه توسط والدین و آن هم در سنین پایین انجام شده و گاهی نیز این کار با موافقت خود کودکان و نوجوانان که مزیت این امر را تأمین راحت‌تر نیازهای جنسی خود می‌دانند، مواجه می‌شود؛ اما در برخی موارد نیز با مخالفت فرزند روبه‌رو می‌شود. این رفتار سنتی (صیغه‌ی محرمیت) در نهایت به ازدواج کودکان می‌انجامد.
وقتی دختران و پسران کودک و نوجوان تحت عنوان صیغه‌ی محرمیت به عقدهم درمی‌آیند، مدتی به دلیل برقرار شدن رابطه‌ی جنسی یا به دلیل «به نام هم شدن/ناف بر شدن» دختر و پسر در میان اطرافیان به صورت دائم ازدواج می‌کنند. بنابراین صیغه‌ی محرمیت، در قالبی شرعی، ازدواج کودکان را تسهیل می‌کند. کودکان ونوجوانان در این سن از بلوغ فکری، اقتصادی و اجتماعی ندارند و باید توسط خانواده‌ها کنترل واداره شوند که این وضعیت منجر به بروز اختلافات و دعوا و برخی مشکلات خانوادگی می‌شود. ناتوانی در اداره‌ی منزل و مدیریت زندگی خانوادگی و مشکلات خاص زندگی زناشویی تنها پیامدهای صیغه‌ی محرمیت در سن کودکی نیستند. بارداری‌های ناخواسته و آسیب‌های جسمی و ترک تحصیل از بارزترین آثار صیغه‌ی محرمیت و ازدواج زودهنگام است که در مصاحبه‌ها به وضوح مشاهده می‌شد.
باید توجه داشت که پیامدهای گفته شده زمانی دامنگیر طرفین صیغه‌ی محرمیت می‌شود که صیغه‌ی محرمیت به ازدواج منتج شود. اما در صورتی که صیغه‌ی محرمیت به عقد دائم منتهی نشود، به مراتب آسیب‌های روانی و جسمی و اجتماعی بدتری به بار می‌آورد. با وجود این که ارتباط دختر با جنس مخالف (اعم از جنسی و غیرجنسی) در زمان صیغه‌ی محرمیت در چارچوب سنتی و مذهبی است، خانواده‌ها تمایلی به ازدواج با فردی که قبلاً به شخص دیگری محرم شده است، ندارند، به ویژه اگر باکرگی خود را از دست داده باشد. این‌ها در حالی است که قانون مدنی کشور ما درباره‌ی صیغه‌ی محرمیت و وضعیت متفاوت آن با متعه یا ازدواج موقت، سکوت کرده و تمام موارد قانونی مانند سن ازدواج، توارث، نفقه و انحلال را مانند ازدواج موقت در نظر گرفته است. با توجه به عواقب و آثار مترتب بر صیغه‌ی محرمیت کودکان این موضوع باید در کانون توجه سیاست‌گذاران کلان کشور قرار بگیرد. از آنجا که طبق قانون صیغه‌ی محرمیت شکلی از ازدواج موقت است، در ادامه در کنار صیغه‌ی محرمیت، ازدواج موقت و دلایل و پیامدهای آن نیز بررسی می‌شود.
در شماره‌ی 135 فصلنامه “ره‌آورد” ویژه‌ی تابستان 2021/1400در ادامه‌ی این مقاله خواهید خواند:
دلایل (ازدواج موقت) در میان زنان و مردان،
(نیازهای جنسی مردان) و (نیازهای مالی زنان)
[1] – ازدواج موقت و خواندن صیغه محرمیت، جزو قوانین سنّتی و دینی اسلام است. البته سنّی ها، این قانون را منع کرده اند، در حالی که در شیعه ها همچنان قابل اجراست. در تاریخ شیعیان این راه برای کسانی اعمال می‌شد که دوست داشتند با کسی سکس کنند ولی گناه نکنند.
[2] – ازدواج سفید: نوعی زندگی زناشویی و برقراری رابطه جنسی بدون ثبت رسمی پیوند ازدواج است در این نوع ازدواج که در نهادهای دولتی مربوطه یا سازمان‌های دینی، ثبت نمی‌شود؛ زن و مرد باهم زندگی می‌کنند و کارهای مربوط به خانواده بر دوش هر دوست؛ هر چند از نظر قانونی زن و شوهر رسمی محسوب نمی‌شوند. ازدواج سفید در کشور ما ایران پدیده‌ای نو ظهور است که به رسمیت شناخته نشده است.
[3] پژوهشی در باب “دگرباشان جنسی” را می‌توانید در فصلنامه‌ی “ره‌آورد” شماره‌های 127، 129/128 و 131/130 مطالعه فرمایید.
[4] – کلانشهر (Megalapolis) شهری که از نظر موقعیت و اثرگذاری اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جمعیتی در بین سایر شهرها سرآمد باشد.
[5]. Beck, G. (1995). The Normal Chaos of Love. London: Polity Press.
[6]. گیدنز، آنتونی (1389). جامعه‌شناسی، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
[7]. نورعلیزاده میانجی، مسعود (1388). مدل اسلامی مصون‌سازی رفتار جنسی با تأکید بر پیشگیری و درمان انحراف‌ها و مشکلات جنسی،فصلنامۀ علمی تخصصی اسلام و روان‌شناسی، سال سوم، شمارۀ 5، ص 142-107.
[8]. ساروخانی، باقر (1385).مقدمه‌ای برجامعه‌شناسی خانواده، تهران: نشر سروش
[9]. خطبۀ نماز جمعه، 3 دی سال 1364، تهران: آیت الله هاشمی رفسنجانی.
[10]. هاشمی بهرمانی، عماد (1392). اعتدال و پیروزی (هاشمی رفسنجانی کارنامه و خاطرات 1369). تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.
[11]. حاجی اسماعیلی، محمدرضا (1391). «ازدواج موقت و پیامدهای آن»، فصلنامۀ فقه مدنی، شماره 6، ص 87-65
[12]. شیخ طوسی،مصباح المتهجد، ج۱، ص: ۳۶۴ و حر عاملی،وسائل الشيعه، ج۲۱ ، ص۱۴ ، حدیث شماره ۲۶۳۹۴
[13]. ولوجردی، محمد (1371). ازدواج موقت از دیدگاه حقوقی، اجتماعی و اهل سنت، تهران: سارمان تبلیغات کشور.
[14]. خمینی، سید روح‌الله (1379). تحریر الوسیله، قم: دارالعلم، 2/285.
[15]. نگارنده در پژوهشی تحت عنوان «طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زود هنگام کودکان در ایران» که توسط نشر شیرازه در سال 1395 منتشر کرده است در تحقیقی جامع و میدانی مهم‌ترین پیامدهای ازدواج زودهنگام را، افزایش طلاق و بیوه‌کودکی، خودکشی به ویژه در میان دختران، آسیب جسمی، جنسی و روحی، تداوم چرخه فقر شناسایی نموده است.
[16] – کلانشهر یا (Megalapolis) به شهری گفته می‌شود که از نظر موقعیت و اثرگذاری اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جمعیتی در بین سایر شهرها سرآمد باشد.